Ο Ίταμος ή ήμερο έλατο, επιστημονική ονομασία Taxus baccata (ελληνικά Τάξος η ραγοφόρος ή ο ραγώδης) είναι ένα κωνοφόρο που φύεται σε πάρα πολλά μέρη του κόσμου και συναντάται αυτοφυές στη χώρα μας, σε μεγάλο υψόμετρο, συνήθως σε δάσος ελάτης ή οξιάς.
Πρόκειται για αειθαλές δέντρο μικρού έως μεσαίου μεγέθους, με ύψος που συνήθως φθάνει τα 10 – 20 μ. (σε εξαιρετικές περιπτώσεις μπορεί να φθάσει τα 28 μ.) και διάμετρο κορμού που φθάνει έως τα 2 μ. (σε εξαιρετικές περιπτώσεις μπορεί να φθάσει τα 4 μ.). Τα φύλλα του είναι εξαιρετικά τοξικά. Το ξύλο του είναι καστανοκόκκινο, σκληρό και ανθεκτικό.
Το επίσπερμο, παρότι πικρό και τοξικό, μαζί με το περικάρπιο είναι εδώδιμο από ορισμένα πτηνά, όπως η γουμαροτσώνα. Ωστόσο, το επίσπερμο δεν μεταβολίζεται και αποβάλλεται από το πεπτικό σύστημα των πτηνών ανέπαφο, συμβάλλοντας έτσι στον πολλαπλασιασμό του φυτού.
Είναι δέντρο που μεγαλώνει αργά και ζει πάρα πολλά χρόνια. Πιο συγκεκριμένα, η μέγιστη παρατηρηθείσα διάμετρος του κορμού (4 μ.), εκτιμάται πως απαιτεί 2000 έτη ανάπτυξης. Ενδεχομένως πρόκειται για το πλέον μακρόβιο δένδρο της Ευρώπης. Η μακροβιότητά του εξασφαλίζεται μερικώς από τη μοναδική ιδιότητα του Ίταμου να ραγίζει λόγω του υπερβολικού βάρους της ανάπτυξης του κορμού του, δίχως όμως να προσβάλλεται από ασθένειες στις ρωγμές όπως όλα σχεδόν τα υπόλοιπα δένδρα (ίσως λόγω τοξικότητας του κορμού του).
Διπλά μοιραίο…
Σχεδόν όλα τα μέρη του φυτού είναι τοξικά, εκτός από το περικάρπιο. Η κύρια τοξίνη είναι το αλκαλοειδές ταξάνη. Τα άλογα παρουσιάζουν τη μικρότερη ανεκτικότητα στην τοξίνη, ενώ τα βοοειδή και οι χοίροι είναι ελαφρώς πιο ανεκτικά στην τοξική ουσία. Τα συμπτώματα της προσβολής είναι κρυάδες, δύσπνοια, μυικοί σπασμοί, παροξυσμοί, καταρρεύσεις και τελικά καρδιακή ανεπάρκεια. Ωστόσο, ο θάνατος μπορεί να επέρθει τόσο σύντομα που τα συμπτώματα δεν είναι συχνά ορατά. Η θανατηφόρα δηλητηρίαση στον άνθρωπο είναι σπάνια και συμβαίνει μόνο σε περιπτώσεις κατάποσης μεγάλης ποσότητας τοξικών μερών του φυτού.
Η χρήση του ξύλου του ίταμου στη Μεγ. Βρετανία ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στην κατασκευή των χαρακτηριστικών μεγάλων μεσαιωνικών τόξων των στρατευμάτων της περιοχής, αλλά και της υπόλοιπης μεσαιωνικής Eυρώπης. Γι’ αυτό και ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ ονόμασε το δέντρο «διπλά μοιραίο» στο έργο του «Ριχάρδος ΙΙ», λόγω των δηλητηριωδών ιδιοτήτων του και της χρησιμότητάς του για τόξα.
Η κατάποση του Ιτάμου είναι ένα σημαντικό ζήτημα για την άγρια ζωή στο Αϊντάχο εδώ και χρόνια. Τον Ιανουάριο του 2017, 55 αμερικανικές αντιλόπες (pronghorn) πέθαναν στην Payette από δηλητηρίαση του δέντρου, ενώ οκτώ άλκες πέθαναν στο Boise λίγες μόλις εβδομάδες πριν. Και δεν είναι τα μόνα ζώα. Όταν ο χειμωνιάτικος καιρός τα οδηγεί σε χαμηλότερα υψόμετρα κοντά σε κατοικημένες περιοχές και τα πολλά χιόνια περιορίζουν τη διαθέσιμη τροφή, τα ζώα στρέφονται σε αειθαλή φυτά που εξακολουθούν να προσφέρουν τροφή σε προσβάσιμο ύψος.
Ο Ίταμος σκοτώνει την άγρια ζωή στο Αϊντάχο εδώ και πολλά χρόνια. Οι ειδικοί της άγριας ζωής επισημαίνουν ότι θα σκοτώσει οτιδήποτε το φάει. Κατοικίδια, άγρια ζωή, άνθρωποι… είναι εξαιρετικά τοξικό και συμβαίνει πολύ γρήγορα, ενώ δεν υπάρχει αντίδοτο.
«Δεν παίρνει πολύ. Λιγότερο από το 1 τοις εκατό του σωματικού βάρους μπορεί να προκαλέσει θάνατο. Για μια μικρή άλκη, αυτό θα μεταφραζόταν σε περίπου ένα φλιτζάνι φύλλα, ή 50 γραμμάρια. Στην άγρια ζωή, το πρώτο σύμπτωμα της δηλητηρίασης από το ήμερο έλατο είναι συνήθως ο θάνατος»…
