Γραπτές μαρτυρίες για το ψάρεμα στη Λίμνη των Ιωαννίνων – Παμβώτιδα, όπως το γνώρισαν Έλληνες και ξένοι περιηγητές που έφτασαν έως εκεί, από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα…

Έχουν πει πως το όνομα της Παμβώτιδας προέρχεται από την ομηρική λέξη “παμβώτηρ”, που σημαίνει αυτός… που τρέφει τα πάντα! Και πράγματι, η λίμνη των Ιωαννίνων δικαιολογεί το όνομά της: το κυνήγι και τα ψάρια της, τα νερά και τα μποστανικά στις παρυφές της, έθρεψαν πολύ κόσμο στο πέρασμα των αιώνων.

Οι μαρτυρίες των περιηγητών

Όμως, η λίμνη “τρέφει” και τις αισθήσεις, με την αινιγματική ομορφιά και την μυστηριώδη καταχνιά που απλώνεται στην επιφάνειά της… Τα νερά και τα σκιερά βάθη της, συνεχίζουν να κρύβουν αλήθειες και θρύλους που “σημάδεψαν” τον τόπο: τα μυστικά της κυρά-Φροσύνης, η πίστη του Ντουραχάν Πασά, η ιστορία των τειχών του κάστρου και οι αγώνες των κατοίκων του.

Στο βιβλίο του για την Παμβώτιδα, ο Στέφανος Παππάς έχει αποθέσει τον καρπό της έρευνάς του για τη φημισμένη λίμνη, συλλέγοντας γραπτές μαρτυρίες από πολλούς Έλληνες και ξένους περιηγητές που έφτασαν έως εκεί, από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα… Ταυτόχρονα, το βιβλίο αποτελεί και ένα καταπληκτικό λεύκωμα με πίνακες ζωγραφικής, όπως αποτυπώθηκαν από Γιαννιώτες και ξένους καλλιτέχνες που μαγεύτηκαν από τον υδάτινο ορίζοντα της Παμβώτιδας. Ανάμεσα στα άλλα στοιχεία, ο συγγραφέας δίνει και πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες για το ψάρεμα και το κυνήγι, δραστηριότητες συνυφασμένες με την καθημερινότητα των κατοίκων γύρω από αυτήν.

Οι “τσίμες”, τα “μαρίτσια” και οι “τυλιανοί” (οι οποίοι δεν υπάρχουν πλέον στη λίμνη), θεωρούνται τα τρία παραδοσιακά είδη ψαριών της Παμβώτιδας. Τα τελευταία χρόνια στα νερά της ζούν τα χέλια, οι κυπρίνοι, τα γλίνια, οι δρομίτσες, οι ρούκλες, οι πεταλούδες, οι κουνουποφάγοι, τα μαρίτσια, οι ασημοκυπρίνοι, οι μαρμαροκυπρίνοι και τα γλανίδια. Κάποια από τα παραπάνω ψάρια, όπως τα κυπρίνια, προήλθαν από απόπειρες να εμπλουτιστεί η λίμνη με νέα είδη ψαριών, οι οποίες ξεκίνησαν το μακρινό 1920 από Ιταλούς ιχθυολόγους! Αυτές οι προσπάθειες, ωστόσο, έχουν δεχθεί πολλές επικρίσεις για τις αρνητικές συνέπειες που επέφεραν στο οικοσύστημα της λίμνης…

Μεζέδες για μερακλήδες

Ξακουστή ήταν η Παμβώτιδα για τα περίφημα χέλια της, που μαγειρεύονταν με πολλούς τρόπους και ήταν πάντα εκλεκτός μεζές για τους μερακλήδες. Οι πιο απαιτητικοί τα προτιμούσαν ψητά.. στο κεραμίδι, για να στραγγίζουν τα λίπη τους, ενώ μαγειρεμένα με χόρτα στο φούρνο, ήταν το παραδοσιακό φαγητό κάθε 25η του Μάρτη. Το “σήμα κατατεθέν” της λίμνης, πάντως, είναι οι τσίμες: ένα ντόπιο είδος μικροσκοπικού ψαριού που μοιάζει με την αθερίνα, και σε άλλες εποχές αφθονούσε.

Οι Νησιώτες μαγειρεύουν τις τσίμες στο φούρνο, με τοποθετημένο το κεφάλι της κάθε μιας τσίμας να ακουμπάει την ουρά της άλλης, σε κυκλική διάταξη στον νταβά (και πασπαλισμένες με μπόλικο κοκκινοπίπερο). Παλιότερα, τα καλοκαίρια, πλανόδιοι με όμορφα τακτοποιημένες σε ταψιά καραβίδες, βρασμένες και κατακκόκινες, τις πουλούσαν για μεζέ του τσίπουρου ή για το ουζάκι των Γιαννιωτών στα καφενεία.Όσο για τους κυπρίνους και το αυγοτάραχό τους, οι νησιώτες που είναι μάστορες μάγειροι στο ψάρι, τους μαγειρεύουν στο φούρνο πλακί: γίνονται πολύ νόστιμοι ψητοί στο φούρνο στη λαδόκολλα, αφού “σβηστούν” με λαδολέμονο και ρίγανη όταν βγουν. Πεντανόστιμοι, όμως, είναι και στα κάρβουνα, κομμένοι σε φέτες.

Οι παλιοί τρόποι…

Από τους παλιούς τρόπους ψαρέματος, είναι γνωστά τα βυζαντινά “βιβάρια” ή “διβάρια”, τα οποία ήταν ελλειπτικά και με ανοιχτό στόμιο πλέγματα καλαμιών, τα οποία ενώνονται μεταξύ τους με τη λιάσα, που είναι φράγμα από καλάμια και βέργες θάμνων. Τα διβάρια τοποθετούνταν σε επιλεγμένα ψαροτόπια της λίμνης και τα ψάρια, αφού προσέκρουαν πάνω στη λιάσα, έμπαιναν μέσα, χωρίς μετά να μπορούν να διαφύγουν από το στενό στόμιο. Βέβαια, ο συνηθισμένος τρόπος ψαρέματος που χρησιμοποιούσαν οι επαγγελματίες ψαράδες ήταν και εξακολουθεί να είναι τα δίχτυα.

Παλιότερα τα δίχτυα τα κατασκεύαζαν οι ίδιοι οι ψαράδες από βαμβακερά νήματα τα οποία έβαφαν… με πεύκο για πιότερη αντοχή! Ειδικοί τρόποι ψαρέματος με το δίχτυ ήταν ο γνωστός μας “πεζόβολος” και ο “γρίπος”, κάτι ανάλογο με την τράτα που χρησιμοποιούν οι θαλασσινοί (ήταν δίχτυα που οι ψαράδες γύριζαν βόλτα στη λίμνη, ιδιαίτερα στα σημεία που γνώριζαν πως υπήρχαν συγκεντρωμένα πολλά ψάρια).

H μέθοδος του… κορμού!

Σήμερα, πλέον, ψάρεμα στη λίμνη με γρίπο δε γίνεται… Μία ακόμη ενδιαφέρουσα διαδικασία ψαρέματος ήταν και η “μπουνόβα”: οι ψαράδες έριχναν στη λίμνη ένα… κομμένο δέντρο, κι εκεί μαζεύονται τα ψάρια. Έζωναν μετά το δέντρο με τα δίχτυα και το σήκωναν, μαζί με τα ψάρια που είχαν βρει εκεί τροφή και καταφύγιο (αυτό το ψάρεμα ήταν αποτελεσματικό με τα μαρίτσια). Άλλοι τρόποι ψαρέματος ήταν το παραγάδι, το “καμάκι”, το “πυροφάνι”, οι “καλάθες”, τα “νταούλια” και το “συρματερό”.

Το τελευταίο το χρησιμοποιούσαν για το ψάρεμα της καραβίδας, το οποίο γινόταν στις υπεδάφιες στενόμακρες στοές στο βυθό, ή στις όχθες των αυλακιών. Το δόλωμα τοποθετούνταν στη μέση του συρματερού, όπου έμπαιναν οι καραβίδες για να το φάνε και εγκλωβίζονταν. 

Το “χρυσάφι” των λιμνών που έτρεφε τους ανθρώπους

Για τους κατοίκους των παραλίμνιων περιοχών, οι λίμνες ήταν πάντα το “ορυχείο” τους!

Στα μέρη αυτά οι άνθρωποι ζούσαν, κυρίως, από το ψάρεμα, που το συνέχιζαν από τα παλιά χρόνια σαν βασική τους ασχολία.

-“Για ψαράς, για γουναράς”, έλεγαν στην Καστοριά!

Οι Καστοριανοί, όταν επέστρεφαν από τις χώρες της ξενιτιάς που είχαν αναζητήσει καλύτερη τύχη, έπαιρναν τις καλαμένιες βέργες με το αγκίστρι και το δόλωμα, και αραδιάζονταν στις όχθες ψαρεύοντας με τις ώρες… Η αλιεία στις Πρέσπες, απότελεί και σήμερα μία από τις κύριες επαγγελματικές ασχολίες των κατοίκων. Πριν από τον Μακεδονικό αγώνα, η λίμνη των Γιαννιτσών συγκέντρωνε χωρικούς που έμπαιναν στα νερά της για ψάρεμα και κυνήγι, ή για να κόψουν καλάμια και ραγάζι (χόρτο που φύτρωνε στο βάλτο), με το οποίο σκέπαζαν τις στέγες των σπιτιών, γέμιζαν τα σαμάρια των ζώων, έπλεκαν ψάθες για το πάτωμα ή καλάθια. Επίσης, η λίμνη έβριθε από βδέλλες που οι χωρικοί πουλούσαν στο εξωτερικό, προπάντων στην Αυστρία! Η Δοϊράνη, με νερά καθαρά και πόσιμα χωρίς έλη, ήταν από τα παλιά χρόνια, όπως και σήμερα, πρόσφορη για κατοικία. Η πλούσια ιχθυοπανίδα Λαγκαδά και Βόλβης περιλαμβάνει πολλά είδη, από τα οποία το ένα, η λιπαριά, δε ζει πουθενά αλλού στον κόσμο!

Επίσης, η υδρολογική κατάσταση της Βιστωνίδας είναι μοναδική, καθώς τα ποτάμια τη γεμιζουν με γλυκό νερό το χειμώνα, ενώ με το νότιο άνεμο του καλοκαιριού μπαίνει νερό της θάλασσας, δημιουργώντας και μία ζωή υφάλμυρου νερού. “Χρυσάφι” κρύβεται και στη λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου: τα νόστιμα ψάρια της Κλείσοβας ήταν φημισμένα από την αρχαιότητα, ενώ οι ψαράδες της θεωρούνται οι καλύτεροι “καμακολόγοι” της χώρας!

Το ψάρεμα γίνεται με παραδοσιακούς τρόπους και οι ψαράδες είναι δεμένοι πάππου προς πάππου με την λιμνοθάλασσα… Πριν από την αποξήρανσή της, η Κάρλα τροφοδοτούσε με νόστιμα ψάρια ολόκληρη τη Θεσσαλία, ενώ οι ψαράδες της ζούσαν μέσα στις ψαροκαλύβες τους 9 μήνες τον χρόνο.

Παλιές “δόξες”

Σήμερα, οι μεγάλες “δόξες” που γνώρισε το λιμνίσιο ψάρεμα έχουν παρέλθει… Εντούτοις, κάποιοι κάτοικοι εξακολουθούν να ασχολούνται επαγγελματικά με το ψάρεμα, κυρίως κάτοικοι του Νησιού.