Η ξυλογλυπτική με απλό μαχαίρι (και όχι εξειδικευμένα εργαλεία) είναι ένα απλό αλλά ενδιαφέρον και δημιουργικό χόμπι, για το οποίο δεν απαιτείται τίποτα παραπάνω από ένα μαχαίρι και ένα κομμάτι ξύλο… 

του Κώστα Λακαφώση

Δεν είναι η πρώτη φορά που ασχολούμαστε με την “παραδοσιακή” ξυλογλυπτική, ένα χόμπι που φαίνεται ότι ενδιαφέρει πάρα πολλούς αναγνώστες μας.

Με τον όρο “παραδοσιακή” ξεχωρίζουμε την ξυλογλυπτική που γίνεται με ένα απλό μικρό μαχαίρι, διαχωρίζοντάς την από την πιο οργανωμένη ξυλογλυπτική που μπορεί να γίνεται με εξειδικευμένα σκαρπέλα, κοπίδια και εργαλεία δανεισμένα από τη χαρακτική, ή ακόμα και βοηθήματα όπως ηλεκτροκίνητους τόρνους και φρέζες. Στην παραδοσιακή ξυλογλυπτική, δεν κάνουμε μαζική παραγωγή, δεν έχουμε σκοπό να φτιάξουμε πολλά κομμάτια σε μικρό χρονικό διάστημα, ούτε και μας ενδιαφέρει η εκμετάλλευση κάθε διαθέσιμου τεχνικού μέσου για να κάνουμε τη δουλειά μας καλύτερα. Αντιθέτως, η ικανοποίηση που παίρνουμε φτιάχνοντας ένα περίτεχνο σχέδιο ή μια όμορφη ξυλοκατασκευή χρησιμοποιώντας μόνο ένα μαχαίρι και τίποτα άλλο, είναι πολύ μεγαλύτερη-είναι κάπως σαν να κυνηγάς ένα μεγάλο θήραμα με τόξο και βέλος αντί για τουφέκι.

Αναζητώντας τις παραδόσεις της ξυλογλυπτικής, από τις ευρωπαϊκές χώρες μπορούμε να αναφέρουμε ως πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα τη Φινλανδία (αλλά και τις υπόλοιπες σκανδιναβικές χώρες). Οι Φιλανδοί από πολύ παλιά είχαν την ξυλογλυπτική μέσα στην καθημερινότητά τους, κατασκευάζοντας οικιακά αντικείμενα και σκεύη, αλλά ακόμα και παιδικά παιχνίδια από ξύλο. Όλα αυτά, πάντοτε με το puukko, το παραδοσιακό μικρό αλλά πολύ κοφτερό φινλανδικό μαχαίρι που παραμένει μια από τις κορυφαίες επιλογές για τη συγκεκριμένη χρήση. Στη χώρα μας, η παράδοση της ξυλογλυπτικής έχει δύο εκδοχές: από τη μία πλευρά, υπάρχει ως έκφραση λαϊκής τέχνης, από την εποχή του Βυζαντίου μέχρι και σήμερα, με εκκλησιαστικά είδη ή διάφορα διακοσμητικά αντικείμενα και μικρές και μεγάλες ξυλοκατασκευές που πωλούνται σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Η άλλη εκδοχή είναι η παραδοσιακή ασχολία των κτηνοτρόφων, οι οποίοι περνώντας πολλές ώρες ηρεμίας στο βουνό, από πολύ παλιά συνήθιζαν να σκαλίζουν περίτεχνες κεφαλές για τη γκλίτσα τους, αλλά και διάφορα παρόμοια μικροαντικείμενα, χωρίς διάθεση εμπορικής εκμετάλλευσης αλλά αποκλειστικά ως προσωπική έκφραση και ασχολία. Η εξέλιξη αυτής της ασχολίας είναι αυτό που ονομάζουμε “παραδοσιακή ξυλογλυπτική”, χωρίς για την περίσταση να συμπεριλαμβάνουμε οποιαδήποτε εκδοχή παρουσιάζει εμπορικό ενδιαφέρον ή ασκείται επαγγελματικά.

 

Για να ξεκινήσει κανείς, τα απαραίτητα είναι ένα κατάλληλο μαχαίρι και ένα επίσης κατάλληλο κομμάτι ξύλου. Ας ξεκινήσουμε από το μαχαίρι: πρώτο και απολύτως απαραίτητο χαρακτηριστικό, να είναι πολύ κοφτερό. Για να μπορεί να κόψει καλά ένα μαχαίρι όταν το αντικείμενο είναι το ξύλο, απαραίτητη προϋπόθεση είναι το λεπτό πάχος της λάμας. Οι πιο χοντρές λάμες, όσο καλά ακονισμένες και αν είναι, δεν μπορούν να λειτουργήσουν καλά στο ξύλο γιατί, ενώ η αρχική τομή ξεκινάει καλά, στη συνέχεια η λάμα κολλάει σφηνώνοντας μέσα στο ξύλο και δεν προχωρά πέρα από τα πρώτα 1-2 χιλιοστά μέσα στο ξύλο. Επίσης, για να καταφέρει κανείς να ελέγξει τις κινήσεις του και να κάνει τομές ακριβείας, η λάμα θα πρέπει να είναι κοντή και εύκολα ελεγχόμενη, δηλαδή έως 7-8 εκατοστά το πολύ. Ένας καλός οδηγός για το κατάλληλο μήκος, είναι ο δείκτης του χεριού μας: όταν θέλουμε να κάνουμε μια μικρή τομή ακριβείας, βολεύει πολύ να τοποθετήσουμε τον δείκτη του χεριού στη ράχη της λάμας, όπως ο γιατρός κρατάει το νυστέρι. Αν η λάμα είναι τόσο μακριά που δεν μπορεί ο δείκτης να φτάσει μέχρι και σχεδόν πριν από τη μύτη, τότε η λάμα μάλλον είναι λίγο μακρύτερη από το ιδανικό. Όσο για το σχήμα, θα πρέπει να έχει ένα ελαφρά κυρτό τμήμα, μια μύτη λεπτή και καλά “κομμένη” από την πάνω πλευρά, ώστε να είναι κατάλληλη για δημιουργία τετραγωνισμένων οπών. Για την ασφάλειά μας, αν είναι πτυσσόμενο θα πρέπει υποχρεωτικά να ασφαλίζει ανοικτό (για να μην κλείσει η λάμα ενός ανασφάλιστου σουγιά πάνω στα δάχτυλά μας), ενώ για την άνεσή μας είναι σημαντική η καλή εργονομία της λαβής, ώστε να μην κουράζεται το χέρι από την συνεχή πίεση. Αν συνδυάσουμε όλα αυτά τα χαρακτηριστικά σε ένα μαχαίρι, θα καταλήξουμε να περιγράφουμε ένα μικρό φινλανδικό puukko ή κάτι παρόμοιο: μαχαίρι σταθερής λάμας για ασφάλεια και άνετο κράτημα της λαβής, λεπτή και πολύ κοφτερή λάμα, “καθαρή” ανασηκωμένη μύτη και μικρό μήκος λάμας και συνολικό μέγεθος για άνεση και ασφάλεια. Από όλα τα μαχαίρια που έχουμε δοκιμάσει κατά καιρούς στην ξυλογλυπτική, σχεδόν όλες οι επιλογές μας τελικά προκύπτουν από τη Σκανδιναβία. Απλώς, για να αναφέρουμε και μια πιθανή εξαίρεση, ένα από τα πολύ λίγα πτυσσόμενα μαχαίρια που θεωρούμε απολύτως κατάλληλα για τη συγκεκριμένη χρήση έρχεται από τη Σουηδία και συγκεκριμένα από την (γνωστή μας) Fallkniven και το μοντέλο της TK4. Πρόκειται για ένα μικρό πτυσσόμενο μαχαίρι με κλασική σκανδιναβική λάμα, λεπτή και πολύ κοφτερή, κατασκευασμένη από ειδικό (και ακριβό) ατσάλι τριών στρώσεων, πολύ βολικό στο χέρι και πολύ εύχρηστο για τη συγκεκριμένη δουλειά. Οι στρογγυλεμένες ακμές στην ανατομικού σχήματος λαβή δίνουν και άνετο κράτημα σε παρατεταμένη χρήση, σημαντική παράμετρος για την ξυλογλυπτική: όταν πρόκειται να κρατάς το μαχαίρι σου για δύο ή τρεις ώρες συνεχώς, να το σφίγγεις συνέχεια με τα δάχτυλά σου και να βάζεις δύναμη προς όλες τις κατευθύνσεις, μια λίγο πιο “τετραγωνισμένη” λαβή που δίνει σιγουριά στο κράτημα αποδεικνύεται εντελώς ακατάλληλη, εάν πρέπει κάθε λίγα λεπτά να σταματάς αυτό που κάνεις για να τεντώσεις τα δάχτυλά σου και να τα τρίψεις για να μην πιαστούν από την “άγρια” λαβή!

Πάμε τώρα στο κατάλληλο ξύλο: επιλέγοντας ξύλο ως πρώτη ύλη, θα πρέπει να μας απασχολήσουν τρία πράγματα: η ευκολία στην κατεργασία, η ομορφιά, αλλά και η αντοχή στο χρόνο. Κάθε ξύλο είναι και διαφορετικό-άλλο έχει όμορφους χρωματισμούς με έντονα νεύρα, τα οποία όμως δυσκολεύουν το σκάλισμα λεπτομερειών, άλλο είναι πανέμορφο αλλά με το χρόνο στραβώνει, κ.ο.κ. Εδώ, φυσικά, σημαντική παράμετρος είναι και το μέγεθος και η χρήση του αντικειμένου που θέλουμε να κατασκευάσουμε. Εάν θέλουμε να φτιάξουμε π.χ. ένα μικρό διακοσμητικό αγαλματίδιο ύψους 5-6 εκατοστών, μας ενδιαφέρει πιο πολύ το ωραίο χρώμα και η υφή του ξύλου, αφού η παράμετρος της αντοχής στο χρόνο έχει πολύ μικρότερη σημασία, δεδομένου ότι ένα τέτοιο κομμάτι ούτε θα στραβώσει ούτε θα χαλάσει. Αντιθέτως, αν θέλουμε να κατασκευάσουμε ένα ξύλινο σκαλιστό κουτί ή κάποιο μικροέπιπλο, το πρώτο πράγμα που θα πρέπει να εξασφαλίσουμε είναι να χρησιμοποιήσουμε κάποιο ξύλο σε απόλυτα σταθερή κατάσταση που δεν θα αντιδράσει με την υγρασία και τη ζέστη αλλάζοντας το σχήμα του.

Όσο ασχολείται κανείς με την ξυλογλυπτική, αποκτά και ο ίδιος εμπειρία από την επιλογή διαφόρων ξύλων, όμως σαν πρώτη κατεύθυνση μπορούμε να πούμε ότι ο αρχάριος μπορεί να ξεκινήσει με ένα μαλακό και εύκολο ξύλο όπως η λεύκα, το κυπαρίσσι και η φλαμουριά, πριν προχωρήσει σε πιο εξειδικευμένα και δύσκολα ξύλα.

Τί μπορεί να ξεκινήσει κανείς να φτιάχνει; Ξεκινώντας από το πιο απλό, ένα εύκολο πρώτο πείραμα μπορεί να κάνει κάποιος φτιάχνοντας ένα απλό, ίσιο μπαστούνι με λίγο πιο χοντρή, σκαλιστή κεφαλή. Διαλέγοντας ένα, όσο το δυνατόν, πιο ίσιο κλαδί από δέντρο, σε ελαφρά κωνικό σχήμα (για να κρατήσουμε το πιο χοντρό κομμάτι στο πάνω μέρος ώστε να στρογγυλέψουμε και να κάνουμε ένα πολύ απλό σκάλισμα στην κεφαλή), ήδη η πρώτη γνωριμία με το μαχαίρι γίνεται με το καθάρισμα όλης της επιφάνειας από τη φλούδα, τους κόμπους και τις πιθανές ατέλειες. Ζεσταίνοντας τα τελευταία πέντε-δέκα εκατοστά σε μια φωτιά, το ξύλο θα σκληρύνει ώστε το μπαστούνι να μη φθείρεται τόσο πολύ στο κάτω μέρος, και μια πρώτη εύκολη κατασκευή είναι έτοιμη. Επόμενη ιδέα είναι τα μικρά ξύλινα αγαλματίδια σε μέγεθος σπιρτόκουτου αρχικά, ώστε να αποκτήσουμε επιδεξιότητα στις λεπτομέρειες. Για όποιον έχει πολύ χρόνο διαθέσιμο και θέλει μια δουλειά για να τον απασχολήσει για καιρό, τί καλύτερο από ένα χειροποίητο σκάκι! Ξεκινάμε από μια απλή σκακιέρα του εμπορίου και σκαλίζουμε δύο πλήρεις “στρατούς” από δυο διαφορετικά είδη ξύλου, ένα πιο σκούρο και ένα ανοιχτόχρωμο! Μια εύκολη και γρήγορη ιδέα που ολοκληρώνεται σε μισή με μία ώρα, είναι ένα σετ κουτάλι-πιρούνι από ξύλο, ενώ για όποιον έχει διάθεση για περισσότερη ταλαιπωρία υπάρχουν και κλασικές ξυλογλυπτικές ασκήσεις όπως η ξύλινη αλυσίδα (από ένα μονοκόμματο ξύλο σκαλίζουμε κρίκους αλυσίδας τον έναν μέσα στον άλλο) ή το “μπαλάκι στο κλουβί”, δηλαδή μια ξύλινη μπάλα μέσα σε ένα ξύλινο πλαίσιο που γίνεται αφαιρώντας με υπομονή υλικό προσέχοντας να μην κάνουμε κανένα λάθος και χαλάσουμε το “κουτί”.

Οι ιδέες δεν τελειώνουν ποτέ-από το ξύλινο παιδικό καραβάκι μέχρι μια όμορφη σκαλιστή μπιζουτιέρα ή ένα μπαστούνι για το περπάτημα, υπάρχουν ιδέες για όμορφα δώρα για οποιονδήποτε από τους γύρω μας, δίνοντας μια ακόμα πιο όμορφη διάσταση σε ένα ενδιαφέρον και πολύ δημιουργικό χόμπι.