Σοδειές, καταστροφές, ελπίδες, πλημμύρες, κυνήγια, ψαρέματα, θρύλοι και φόβοι του χειμώνα, όλα είναι συνδεδεμένα με τα νερά των ποταμών της Θεσσαλίας…
Του Χρήστου Κωστή
Ο ποταμός ξεχωρίζει από μακριά στον επίπεδο, γυμνό κάμπο. Με τον δικό του τρόπο κυλάει «ζωή» όπου περνάει, μέχρι να συναντήσει τη θάλασσα. Πλατάνια, ιτιές, σκλήθρα, λεύκες, λυγαριές και βατομουριές, δείχνουν από μακριά τον φιδογυριστό δρόμο που ακολουθεί, μέσα στον απέραντο κάμπο. Τα ποτάμια καθόριζαν ανέκαθεν τη ζωή των κατοίκων της Θεσσαλίας. Σοδειές, καταστροφές, ελπίδες, πλημμύρες, πλούτος, κυνήγια, ψαρέματα, φόβοι του χειμώνα και «χρυσάφια» του καλοκαιριού, όλα ήταν συνδεδεμένα με τα νερά τους.
Πηνειός, Ελασσονίτης, Πάμισος, Τιταρήσιος, Καλέντζης, Ληθαίος, Σοφαδίτης , Πορταΐκός, Ενιπέας, Καράμπαλης Καλέντζης… Ονόματα ποταμών που διασχίζουν τη Θεσσαλική γη. Και αν τους παρατηρήσει κανείς πάνω στο χάρτη ή πάνω από ένα ψηλό βουνό, θα αντιληφθεί ότι όλα διαμορφώθηκαν γύρω από αυτούς και τη «ρότα» τους μέσα από τον κάμπο… Ο Πηνειός διασχίζει την πεδιάδα από την ανατολή προς τη δύση. Ελασσονίτης και Τιταρήσιος τον συναντούν από τα βόρεια, ενώ τα υπόλοιπα ποτάμια έρχονται να σμίξουν με αυτόν από το νότο.
Όπως και να κινηθεί κανείς μέσα στην πεδιάδα ,κάθε τόσο θα συναντά κι ένα ποτάμι, ή έναν μικρότερο παραπόταμο από τους πολλούς που σχηματίζονται. Αυτό σήμερα μπορεί να μη σημαίνει τίποτα. Μέχρι την δεκαετία του ΄50, όμως, ίσως και λίγο αργότερα, σήμαινε πως ο κάμπος δεν ήταν προσπελάσιμος τον χειμώνα, αφού οι γέφυρες σπάνιζαν.
Το νερό καθόριζε ζωή και θανάτο! Οι ίδιες οι καλλιέργειες του θεσσαλικού κάμπου, ήταν αναγκαστικά διαφορετικές, τότες: κυριαρχούσε το σιτάρι, το σουσάμι, το ξηρικό καλαμπόκι και τα αμπέλια, επειδή οι απαιτήσεις τους σε άρδευση ήταν μηδαμινές. Αντιθέτως, ανθούσε η κτηνοτροφία, αφού μεγάλα κοπάδια από πρόβατα, αγελάδες και βουβάλια ξεδιψούσαν στα ποτάμια. Μέχρι τη δεκαετία του ’80 φαίνονταν καθαρά οι τόποι που κάθε μεσημέρι «σταλίζανε» τα ζώα, δίπλα στο νερό… Από την άμμο της «σαλαμπριάς» (έτσι ονομαζόταν μέχρι πρόσφατα ο Πηνειός), χτίστηκαν πάρα πολλά σπίτια Θεσσαλών! Οι άνθρωποι μάζευαν την άμμο καλοκαίρι, όταν το ρεύμα ήταν ήπιο και δεν είχε λάσπη. Και από τη γλίνη (την κολλώδη λάσπη) των παραποτάμων, έγιναν τα εκατομμύρια πλιθιά με τα οποία χτίζονταν τα χαρακτηριστικά καραγκούνικα σπίτια, όπως και οι περιστερώνες του κάμπου. Από τα βούρλα των ποταμών φτιαχνόταν οι ψάθες, και από τα καλάμια τους γίνονταν τα μαντριά των βοσκών.
Μέχρι το 1980, αφθονούσαν τα χέλια, τα ψάρια και οι ποταμίσιες καραβίδες. Και δεν τάιζαν απλώς ολόκληρα χωριά, αλλά συνέβαλαν και στον οικονομικό προϋπολογισμό πολλών οικογενειών!
Ακόμα και το πλύσιμο των ρούχων εκεί γινόταν, αλλά μαζί με το καλό συνυπήρχε και το «κακό»: στις παλιότερες γενιές, δύσκολα έβρισκες κάποιον στα καμποχώρια που να μην υπέφερε από αρθριτικά, εξαιτίας της υγρασίας. Οι πλημμύρες που ακόμα και σήμερα ταλαιπωρούν τον κάμπο, παλιότερα έφερναν… θάνατο, καταστροφές και πείνα! Τα πολλά ποτάμια σήμαιναν και πολλά βαλτοτόπια. Και στα έλη ενδημούσε η ελονοσία, αλλά και οι λύκοι που εκεί πήγαιναν να λημεριάσουν τον χειμώνα, για να είναι κοντά στα κτηνοτροφικά ζώα που κατέβαιναν από τα βουνά, για τα χειμαδιά τους…
Με αυτά και με αυτά, οι Θεσσαλοί απέκτησαν μια ξεχωριστή σχέση με το νερό. Δεν πιστεύουν, βέβαια, σε νεράιδες της ακροποταμιάς, αλλά ασβεστώνουν πάντα τα πηγάδια τους: όλα τα πηγάδια τους είναι λευκά, ενώ γύρω τους δεν πρέπει να υπάρχει σκιά. Ο θρύλος λέει πως ίσκιος… βαραίνει από το νερό και δεν μαζεύεται. Μπορεί να απλωθεί γύρω από το πηγάδι, να ποτίσει το χώμα και να το μαυρίσει, ώσπου να πλησιάσει πόδι ανθρώπινο. Κι αλίμονο αν πατήσει εκεί κάποιο πόδι! Ο ίσκιος θα αρχίσει να τυλίγεται γύρω του. Ο άνθρωπος δεν το καταλαβαίνει στην αρχή, νιώθει μόνο ένα μούδιασμα στην πατούσα και ένα τσίμπημα στον αστράγαλο. Όμως, αν είναι κοπέλα, μένει στείρα. Αν είναι αγόρι, γίνεται αλαφροΐσκιωτο. Και αν είναι γυναίκα γκαστρωμένη, το παιδί θα γεννηθεί τυφλό.
Το παραμικρό ξέφτισμα στο ασπρισμένο τούβλο, απλώνει τον ίσκιο στο χωριό και παγώνουν οι τοίχοι των σπιτιών, χάνουν τη φωνή τους για πάντα τα ζωντανά στους στάβλους… Η «δοξασία», βέβαια, αντλούσε την υπόστασή της από μία αλήθεια και μία ανάγκη: τα πηγάδια έπρεπε να είναι φωτεινά και να ξεχωρίζουν, γιατί πολλά παιδιά έπεφταν μέσα και πνίγονταν.
Σήμερα, οι πολλές γέφυρες διευκόλυναν τη ζωή των κατοίκων, κάνοντας προσπελάσιμο τον κάμπο. Δυστυχώς, όμως, μαζί τους ήρθαν και τα φυτοφάρμακα, που μόλυναν τα ποτάμια και εξαφάνισαν πολλά είδη της υδρόβιας ζωής, κυρίως τις ποταμίσιες καραβίδες. Ωστόσο, νεροφίδες, χελώνες, βδέλλες, ψάρια, πάπιες, νερόκοτες και … αγριογούρουνα, είναι πάντα εκεί!
Οι άνθρωποι του κάμπου οργανώνουν τη ζωή τους με βάση τον ρου των ποταμών, οι οποίοι παραμένουν ευλογία και …κατάρα: από τη μία δίνουν ζωή στον Θεσσαλικό κάμπο, αλλά όταν «θυμώνουν» σπέρνουν την καταστροφή, όπως έγινε και τον φετινό χειμώνα. Ο ποταμός Σοβαδίτης λεγόταν και Ονόχωνος (χώνει τους όνους), επειδή ακόμα και το καλοκαίρι είχε τόσο δυνατό ρεύμα, που ήταν απροσπέλαστος. Και αρκετοί από όσους προσπάθησαν να τον διασχίσουν με γαϊδουράκια, έμπλεκαν σε περιπέτειες: τα δύστυχα ζώα δεν τα κατάφερναν και πνιγόταν, δίνοντας έτσι … όνομα στο ποτάμι!
