Από όλες τις περιοχές της Ελλάδας, η Κρήτη είναι αυτή που έχει καταφέρει να κρατήσει πιο ζωντανή τη φήμη της κατασκευής μαχαιριών στη χώρα μας…

του Κώστα Λακαφώση 

Ποια είναι η εικόνα που σας έρχεται στο μυαλό όταν ακούτε να μιλάνε για κρητικό μαχαίρι; Εάν σκέφτεστε αμέσως τη μαντινάδα που είναι χαραγμένη στη λάμα, τότε μάλλον έχετε την λανθασμένη, μοντέρνα και “τουριστική” άποψη για τα κρητικά μαχαίρια… Αφορμή για την αναφορά μας ήταν ένα πρόσφατο ταξίδι στην Κρήτη, με αντικείμενο εντελώς άσχετο με το θέμα μας. Η τύχη έφερε να δούμε από μακριά σε ένα ράφι ενός σπιτιού, ένα ακόμα κρητικό μαχαίρι, από τα πολλά που έχουμε δει κατά καιρούς στολισμένα σε διάφορα σπίτια. Θεωρώντας ότι θα δούμε ένα ακόμα από τα πολλά φθηνά τουριστικά αντίγραφα με χαραγμένο τον χάρτη της Κρήτης και την απαραίτητη μαντινάδα στη λάμα, ρίξαμε μια (αρχικά αδιάφορη) ματιά και σε αυτό το μαχαίρι, και ευτυχώς κάτι μας τράβηξε την προσοχή και προκάλεσε μια πιο προσεκτική εξέταση: κι όμως, αυτό το συγκεκριμένο μαχαίρι ήταν αληθινό!

Μας έκανε μεγάλη εντύπωση το αναπάντεχο εύρημα, επειδή -δυστυχώς- η ζήτηση της τουριστικής αγοράς για ένα φθηνό σουβενίρ έχει ευτελίσει εντελώς την κρητική παράδοση και έχει κάνει την ονομασία “κρητικό μαχαίρι” συνώνυμη με το φτηνιάρικο, χοντροκομμένο τουριστικό σουβενίρ, κομμένο από φύλλο ανοξείδωτης λαμαρίνας και “ακονισμένο” πρόχειρα, με άθλιας αισθητικής πλαστικές λαβές με φωτογραφίες βρακοφόρων ή Μινωϊκές (!!) παραστάσεις, και φυσικά την απαραίτητη μαντινάδα χαραγμένη στη λάμα…

Ας κάνουμε, όμως, μια σύντομη ιστορική αναδρομή για να δούμε την προέλευση της παράδοσης που οδηγεί από τα αρχαία χρόνια μέχρι τις μέρες μας: ξεκινώντας από τη μυκηναϊκή εποχή, στη Μινωϊκή Κρήτη εμφανίστηκαν οι πρώτοι πολεμιστές με κοντά ξίφη σαν μαχαίρια-κατά μια παράδοση, εφευρέτες του μαχαιριού-όπλου ήταν οι Κουρήτες, ακόλουθοι του Δία. Στον Μεσαίωνα, η Κρήτη πέρασε από τον έλεγχο των Σαρακηνών, των Βυζαντινών, των Βενετών και από το 1669 των Τούρκων. Μαχαίρια και κατασκευαστές μαχαιριών σε διάφορες μορφές υπήρχαν σε όλες αυτές τις εποχές, αλλά το σχήμα και η μορφή που οδηγεί στις μέρες μας φαίνεται ότι ξεκίνησε από τα πρώτα χρόνια της τουρκικής κατοχής, όταν οι μουσουλμάνοι τεχνίτες ξεκίνησαν να κατασκευάζουν μεγάλα μαχαίρια σαν όπλα, σαν συμπλήρωμα του ξίφους. Στη σημερινή μορφή του κρητικού μαχαιριού φτάσαμε από το τέλος του 18ου αιώνα, αν και το μέγεθος ήταν λίγο μεγαλύτερο μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, με μακριές λάμες που θύμιζαν πιο πολύ σπαθιά παρά μαχαίρια. Όμως, το σχήμα της λάμας, η κατασκευή της λαβής, η μορφή της θήκης, όλα αυτά πλέον σταθεροποιήθηκαν σε αυτό που ξέρουμε μέχρι σήμερα.

Εδώ πρέπει να διευκρινίσουμε ότι (ξεχνώντας εντελώς τα φθηνά τουριστικά μαχαίρια) το πραγματικό κρητικό μαχαίρι έχει δύο διαφορετικές εκφράσεις, εξίσου αυθεντικές και παραδοσιακές είτε είναι το περίτεχνα κατασκευασμένο μαχαίρι που είναι και μέρος της παραδοσιακής στολής, το “ασημωτό”, με ασημένιο φουκάρι (θήκη), είτε το “βοσκομάχαιρο”, δηλαδή το καλά κατασκευασμένο αλλά χωρίς περιττά στολίδια μαχαίρι που χρησιμοποιεί ο βοσκός για κάθε είδους καθημερινή χρήση.

Είτε “ασημωτό” είτε “βοσκομάχαιρο”, το σωστό κρητικό μαχαίρι έχει λάμα από σφυρήλατο ατσάλι, προσεκτικά επεξεργασμένο ώστε να είναι γερό και πολύ καλά ακονισμένο, με χοντρή και τετραγωνισμένη ράχη που λεπταίνει ομαλά και προοδευτικά προς τη μύτη του μαχαιριού. Η κόψη είναι λεπτή αφού από τη ράχη και κατεβαίνοντας προς την κόψη το πάχος της λάμας σταδιακά λεπταίνει, οδηγώντας σε μια λεπτή και πολύ κοφτερή κόψη σε σχήμα και μορφή που θυμίζει αρκετά τα σκανδιναβικά μαχαίρια. Αντίστοιχου σχήματος είναι και η μύτη, αφού δεν υπάρχει δευτερεύον ακόνισμα στην πλευρά της ράχης, ενώ η μύτη είναι ψηλά και περίπου στην ευθεία της ράχης (μερικές φορές, μάλιστα, ελαφρά ανασηκωμένη με μια μικρή αρνητική κλίση στο τελείωμα). Συνολικά, η λάμα θυμίζει φινλανδικό puukko, απλώς σε μεγαλύτερο μέγεθος, αφού τα κρητικά μαχαίρια έχουν λάμες 15-20 εκατοστών (ή και ακόμα περισσότερο) ενώ τα σκανδιναβικά μαχαίρια συνήθως δεν ξεπερνούν τα 10 εκατοστά σε μήκος λάμας).

Η λαβή του κρητικού μαχαιριού ονομάζεται μανίκα, και κατασκευάζεται πάντα από κέρατο ή κόκκαλο (και όχι από ξύλο ή άλλο υλικό). Στα πιο πολλά (κυρίως τα “ασημωτά”) προτιμάται το άσπρο χρώμα, αλλά υπάρχουν και τα “μαυρομάνικα” με κάποιο σκούρο υλικό. Για να ασπρίσει και να στεγνώσει καλά το κόκκαλο, χρησιμοποιείται ακόμα μια πολύ παλιά τεχνική, όπου το κόκκαλο (π.χ. βοδιού) βράζεται αργά μέσα σε ένα μίγμα από νερό, στάχτη και ασβέστη. Όσο για το κέρατο του αγριοκάτσικου ή του βουβαλιού, η τεχνική εδώ είναι διαφορετική αφού πρέπει πρώτα να θερμανθεί προσεκτικά και να πρεσσαριστεί τεντωμένο, ώστε να ισιώσει το κέρατο για να πάρουμε το ζητούμενο μήκος μιάς παλάμης σε απόλυτη ευθεία. Κάθε κέρατο έχει διαφορετική αντοχή και διαφορετικά χρώματα: το κριάρι είναι ένα από τα καλύτερα αφού είναι ανθεκτικό αλλά επίσης βγάζει όμορφα “νερά” σε χρυσαφί χρώμα. Το τελείωμα της λαβής μπορεί να είναι είτε σε έντονο σχήμα “V” όπως τα πιο πολλά παραδοσιακά μαχαίρια που βλέπουμε σε παλιές φωτογραφίες και σε σύγχρονες στολές, είτε σε λιγότερο τονισμένο σχήμα με απολήξεις της λαβής σε σχήμα ράμφους ή και στρογγυλεμένες. Όσο για τη θήκη, το “φουκάρι”, το σώμα είναι από ξύλο, ντυμένο είτε με απλό δέρμα (στα “βοσκομάχαιρα”) είτε με ασήμι, περίτεχνα διακοσμημένο με σφυρήλατες παραστάσεις στα καλά, “ασημωτά” μαχαίρια.

Το “δικό μας”, δηλαδή το πραγματικό κρητικό μαχαίρι που έτυχε να βρούμε στην πρόσφατη επίσκεψή μας στην Κρήτη, είναι ένα κλασικό “βοσκομάχαιρο” πολύ καλά φτιαγμένο, απόλυτα αυθεντικό σε όλα αλλά και εντελώς ικανό να χρησιμοποιηθεί στην πράξη για οποιαδήποτε δουλειά. Ο κατασκευαστής του, δυστυχώς μας είναι άγνωστος, αφού το μαχαίρι δεν ήταν αγορασμένο από τον σημερινό ιδιοκτήτη του αλλά ήταν δώρο. Όμως, κάποιες χρήσιμες πληροφορίες υπήρχαν, με πιο βασική αυτή του ατσαλιού: ο ιδιοκτήτης του γνωρίζει ότι το μαχαίρι είναι κατασκευασμένο από ατσάλι “από σούστα φορτηγού”, ένα σημαντικό στοιχείο που δείχνει ότι πρόκειται για ένα πραγματικό μαχαίρι υψηλής αντοχής, πολύ κοφτερό (αυτό το διαπιστώσαμε και από πρώτο χέρι), με μια επιλογή ατσαλιού πολύ γνωστή στον χώρο των μικρών κατασκευαστών χειροποίητων μαχαιριών σε όλο τον κόσμο. Η λαβή είναι από κέρατο ζώου, με τέλεια εφαρμογή και άψογο φινίρισμα, ενώ είναι ασφαλισμένη στη λάμα με τρία “καρφιά” όπως προστάζει η παράδοση. Η ράχη της λάμας είναι διακοσμημένη με χαρακιές που δίνουν έναν επιπλέον “χειροποίητο” χαρακτήρα στο μαχαίρι, και η συνολική αίσθηση όταν το κρατάς στο χέρι σου είναι ότι κρατάς ένα μοναδικό κομμάτι, όπως το έφτιαξε ο κατασκευαστής του, μοναδικό όπως το εμπνεύστηκε την ημέρα που το συναρμολογούσε. Όσο για την ικανότητά του να σφάξει και να τεμαχίσει ένα ζώο ή να χρησιμοποιηθεί για οποιαδήποτε άλλη πραγματική εργασία, δεν έχουμε την παραμικρή αμφιβολία. Δεν ήταν δικό μας για να το ταλαιπωρήσουμε, αλλά η ποιότητα της κατασκευής και των υλικών ήταν ολοφάνερη: δεν έχουμε καμία αμφιβολία ότι όσο καλά έκοψε δυo-τρία χαρτόνια που χρησιμοποιήσαμε για μια γρήγορη δοκιμή, τόσο καλά θα μπορούσε να κόψει οτιδήποτε άλλο. 

Στη βιβλιοθήκη του κρητικού μας φίλου, εκτός από το μαχαίρι υπήρχε και κάτι ακόμα πολύ ενδιαφέρον: το βιβλίο του Νίκου Βασιλάτου “Το Κρητικό Μαχαίρι”, από το οποίο αντλήσαμε αρκετές πληφορορίες και ενδιαφέροντα ιστορικά στοιχεία. Δεν το αναζητήσαμε ακόμα στα βιβλιοπωλεία της Αθήνας, αλλά ελπίζουμε ότι θα το βρούμε για να το προσθέσουμε στη συλλογή μας.