Είναι αλήθεια ότι μετά από πάρα πολλές αναφορές μας σε μαχαίρια και εργαλεία κάθε είδους, έχουμε παραμελήσει να αναφερθούμε στο ψαλίδι, ένα πολύ βασικό εργαλείο κοπής που μάλιστα είναι εξάρτημα των περισσότερων πολυεργαλείων και πολυσουγιάδων…
Του Κώστα Λακαφώση
Εάν κάποιος πιστεύει, ότι το ψαλίδι είναι ένα σύνθετο στη σχεδίαση και στην κατασκευή εργαλείο που εφευρέθηκε σχετικά πρόσφατα, πέφτει πολύ έξω σε σχέση με την πραγματικότητα. Το ψαλίδι εφευρέθηκε τουλάχιστον 1500 χρόνια π.Χ., πιθανότατα από τους αρχαίους Αιγυπτίους, αφού τα πρώτα δείγματα έχουν καταγραφεί στην περιοχή της Μεσοποταμίας, αλλά σταδιακά σχεδόν στο σύνολο του αρχαίου κόσμου. Τα ψαλίδια της εποχής αυτής έμοιαζαν πάρα πολύ με τα σημερινά ως προς τη λειτουργία τους, όμως ήταν διαφορετικά ως προς τον χειρισμό τους, αφού το σύστημα με τα δύο ξεχωριστά τμήματα που συνδέονται με έναν πείρο στο κέντρο, είναι αρκετά μεταγενέστερη εφεύρεση. Τα αρχαία ψαλίδια κατασκευάζονταν από ένα ενιαίο κομμάτι μετάλλου (μπρούντζο ή σίδηρο αναλόγως εποχής), στα δύο άκρα του οποίου σχηματίζονταν οι δύο λάμες, ενώ στο κεντρικό τμήμα σχηματιζόταν ένα λεπτό έλασμα που στο τελευταίο στάδιο έπρεπε να λυγίσει ώστε να δώσει την τελική μορφή στο εργαλείο, που έμοιαζε σε λειτουργία με μια σημερινή τσιμπίδα. Ο χειριστής έπιανε τις δύο λάμες από τη βάση τους και τις έσφιγγε ώστε να κλείσει το ψαλίδι και να έλθουν σε επαφή οι δύο λάμες, για να ξεκινήσει το κόψιμο των μαλακών υλικών που μπορούσαν να κόψουν τα ψαλίδια αυτά.
Περνώντας στη θεωρία της λειτουργίας ενός σύγχρονου ψαλιδιού, είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι το ψαλίδι λειτουργεί με εντελώς διαφορετικό τρόπο από ότι το μαχαίρι. Είναι λάθος να νομίζουμε ότι ένα ψαλίδι είναι δύο μαχαίρια που έρχονται σε επαφή, αφού το ψαλίδι κόβει με εντελώς διαφορετικό τρόπο και δεν εξαρτάται από το πόσο λεπτές και κοφτερές είναι οι δύο λάμες του, αλλά από το πόσο καλά εφαρμόζουν μεταξύ τους χωρίς να αφήνουν το παραμικρό κενό δύο «καθαρές» ακμές μιας σκληρής ατσάλινης επιφάνειας. Για να το καταλάβουμε καλύτερα αυτό, ας φανταστούμε ότι θέλουμε να φτιάξουμε ένα ψαλίδι από πολύ χοντρή λαμαρίνα από αυτές που κατασκευάζονται τα πλοία: ακόμα και το τερατώδες πάχος του μετάλλου δεν θα είναι πρόβλημα, εάν καταφέρουμε (από μηχανουργικής άποψης) να πετύχουμε δυό τέλειες ολοκάθαρες ακμές οι οποίες να έρχονται σε επαφή μεταξύ τους χωρίς το παραμικρό κενό. Εάν το καταφέρουμε αυτό, το ψαλίδι μας θα κόβει τέλεια χωρίς να υστερεί καθόλου σε σχέση με ένα μικρό ψαλιδάκι. Ο λόγος που τα μικρά κοφτερά ψαλίδια κατασκευάζονται με λεπτές ατσάλινες λάμες είναι πιο πολύ λειτουργικός, αφού μια λεπτή λάμα χωράει καλύτερα στις τομές ακριβείας-είναι, για παράδειγμα, πολύ πιο βολική εάν θέλει κάποιος να κόψει τα νύχια του, μια θεωρητικά απλή και ασήμαντη διαδικασία που όμως απαιτεί κάποια εργονομικά χαρακτηριστικά από το ψαλίδι.
Μια άλλη παράμετρος που ίσως να μην έχει προσέξει κανείς, είναι ο προσανατολισμός του ψαλιδιού, αφού το ψαλίδι μοιάζει συμμετρικό αλλά δεν είναι αμφιδέξιο. Τα μικρά ψαλίδια που βρίσκουμε μέσα στα πολυεργαλεία, δεν έχουν όλα τον ίδιο προσανατολισμό ανάμεσα στις δύο λάμες, αυτός όμως αλλάζει συνήθως για λόγους «χωροταξικούς», δηλαδή για να ταιριάζει σωστά το ψαλίδι διπλωμένο στον διαθέσιμο χώρο. Στα κανονικά ψαλίδια, όμως, δεν είναι καθόλου τυχαίος ο προσανατολισμός, αφού όλα διαθέτουν ακριβώς τον ίδιο (κοιτάζοντας το ψαλίδι από πάνω όπως το κρατάμε για να κόψουμε, η πάνω λάμα είναι πάντοτε δεξιά και η κάτω είναι αριστερά). Ο λόγος για αυτό σχετίζεται με την επιστήμη της «εμβιομηχανικής», η οποία έχει παρατηρήσει, ότι ένας δεξιόχειρας τείνει να σπρώχνει τον αντίχειρα προς τα έξω και να τραβάει με τα άλλα δάχτυλα προς τα μέσα τη στιγμή που κόβει με το ψαλίδι, και άρα ασκεί τέτοια τάση που κάνει τις λάμες να σφίγγουν μεταξύ τους και να κόβουν καλύτερα. Εάν δοκιμάσει κάποιος να κόψει χρησιμοποιώντας το αριστερό του χέρι, θα διαπιστώσει ότι το ψαλίδι δεν κόβει τόσο καλά, ειδικά εάν είναι παλιό και έχει χαλαρώσει ο πείρος του. Γι’ αυτό, τα ψαλίδια για αριστερόχειρες δεν είναι ανέκδοτο, αλλά υπάρχουν στ’αλήθεια και χρησιμοποιούν αντίθετο προσανατολισμό στις δύο λάμες ώστε να σφίγγουν κατά τη χρήση από αριστερόχειρα.
Το ακόνισμα του ψαλιδιού γίνεται με εντελώς διαφορετικό τρόπο απ’ ότι ένα μαχαίρι, αφού στο μαχαίρι θέλουμε να κάνουμε την κόψη αρκετά λεπτή και έπειτα να διαμορφώσουμε την τελική κλίση των δύο πλευρών. Στο ψαλίδι, ποτέ δεν αγγίζουμε τη μέσα πλευρά, δηλαδή την πλευρά που οι δύο λάμες έρχονται σε επαφή μεταξύ τους! Το ακόνισμα γίνεται αυστηρά και μόνο από τη μία πλευρά, και μάλιστα με πολύ μεγαλύτερη κλίση απ’ ότι έχουμε συνηθίσει από τα μαχαίρια. Στόχος μας είναι να εντοπίσουμε την επίπεδη επιφάνεια που δημιουργεί την ακμή, σε πολύ μεγάλη γωνία ως προς την επίπεδη πλευρά της λάμας (σχεδόν 70-80 μοίρες, δηλαδή λίγο λιγότερο από τις 90 μοίρες μιας εντελώς κάθετης επιφάνειας) και να πετύχουμε μια καινούρια καθαρή ακμή δημιουργώντας ένα γρέζι που πηγαίνει προς το εσωτερικό του ψαλιδιού. Αν το κάνουμε σωστά, την πρώτη φορά που θα ανοιγοκλείσουμε το ψαλίδι, θα αισθανθούμε την «αγριάδα» από το γρέζι που θα καθαριστεί από την απέναντι λάμα, και άρα θα ξέρουμε ότι το ακόνισμα πέτυχε. Επαναλαμβάνουμε ομοίως και στις δύο λάμες και έτσι πετυχαίνουμε ένα φρεσκοακονισμένο και κοφτερό ψαλίδι, κάτι αρκετά εύκολο για τα μεγάλα ψαλίδια που ανοίγουν καλά. Στα μικρά ψαλίδια των πολυεργαλείων, η γενική αρχή είναι ακριβώς η ίδια, όμως στην πράξη είναι αρκετά πιο δύσκολο να χωρέσουμε μια αρκετά λεπτή πέτρα ακονίσματος ή οποιοδήποτε άλλο υλικό που να είναι ικανό να ακονίσει το μέταλλο. Στην ανάγκη, η λεπτή πλευρά ενός πολύ καλής ποιότητας ατσάλινου κατσαβιδιού μπορεί να είναι η μόνη λύση για το ακόνισμα ενός τέτοιου μικρού ψαλιδιού, ενώ οι πολύ έμπειροι θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν ένα λεπτό οδοντιατρικό εργαλείο με διαμαντόσκονη, σε ηλεκτρικό τροχό με πολύ χαμηλή ταχύτητα για να μην «αρπάξει» το μέταλλο.
Πολλοί είναι αυτοί που κοροϊδεύουν το μικρό, ταπεινό ψαλιδάκι, όμως πολλές φορές αυτό είναι ακριβώς το σημείο διαφοροποίησης που κάνει την απόφαση αγοράς να γέρνει προς το ένα ή το άλλο πολυεργαλείο, και αυτός είναι ο λόγος που οι εταιρείες δεν το περιφρονούν καθόλου αλλά του δίνουν ιδιαίτερη σημασία στο σχεδιασμό και την κατασκευή.
