Όσοι θεωρούν ότι ο όρος “στρατιωτικό μαχαίρι” περιγράφει ένα μαχαίρι που είναι ειδικά σχεδιασμένο για να σφάζει τους εχθρούς μας με τον πιο γρήγορο και αποτελεσματικό τρόπο, μάλλον έχουν δει πολλές ταινίες στον κινηματογράφο και έχουν χάσει την επαφή τους με την πραγματικότητα.

Του Κώστα Λακαφώση  

Αφορμή για να ξαναθυμηθούμε ένα θέμα που έχουμε ήδη θίξει στο παρελθόν, ήταν μια δημοσίευση μέσω Διαδικτύου μιας εξαιρετικής δουλειάς του βρετανού φωτογράφου Thom Atkinson, η οποία ξεπερνά τα όρια της καλλιτεχνικής δημιουργίας και μπαίνει στα όρια της ιστορικής έρευνας. Στη σειρά των 13 φωτογραφιών με τον γενικό τίτλο “Soldiers’ Inventories” (δηλαδή “ο φόρτος του στρατιώτη”), απεικονίζεται ο πλήρης φόρτος ενός βρετανού στρατιώτη από την μεσαιωνική εποχή μέχρι σήμερα.

Καλύπτοντας ένα πολύ μεγάλο εύρος ετών και εποχών, από τον ιππότη στην πολιορκία της Ιερουσαλήμ το 1244, μέχρι τον σημερινό βρετανό στρατιώτη στο Αφγανιστάν, το αποτέλεσμα της έρευνας του βρετανού φωτογράφου σε μουσεία και ιστορικές συλλογές δίνει μια πραγματικά ενδιαφέρουσα ματιά στην στρατιωτική ιστορία της Αγγλίας (και, κατ’ επέκτασιν, του κόσμου).

Oλοφάνερα εργαλείο

Αυτό που μπορεί να παρατηρήσει κανείς είναι, ότι σε όλες τις εποχές και όλα τα τόσο διαφορετικά είδη εξοπλισμού, πάντα υπάρχει τουλάχιστον ένα μαχαίρι, το οποίο είναι ολοφάνερα εργαλείο και όχι όπλο. Δεν μιλάμε για την ξιφολόγχη, η οποία είναι κατασκευασμένη για να προσαρμόζεται στην άκρη του πολεμικού τυφεκίου και να το μετατρέπει σε λόγχη-οι ξιφολόγχες είναι εντελώς άλλο πράγμα και ανήκουν σε άλλη κατηγορία, ούτε είναι ούτε θεωρούνται “μαχαίρια”. Το μαχαίρι του στρατιώτη είναι ολοφάνερα εργαλείο, το οποίο φαίνεται να έχει περισσότερη σχέση με την προετοιμασία και την κατανάλωση του φαγητού του, παρά με οποιαδήποτε άλλη εργασία. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι τα μαχαιροπήρουνα όπως τα γνωρίζουμε σήμερα, δεν υπήρχαν στο τραπέζι πριν τον 17ο αιώνα.

Ο ρόλος του Ρισελιέ

Στα μεσαιωνικά χρόνια, ακόμα και σε ένα επίσημο κάλεσμα για φαγητό, ο οικοδεσπότης δεν είχε την υποχρέωση να παρέχει οτιδήποτε άλλο στον καλεσμένο του πέρα από την τροφή στο πιάτο, οπότε ο κάθε καλεσμένος είχε μαζί του ένα μικρό και μυτερό μαχαίρι με το οποίο έκοβε ή κάρφωνε την τροφή του για να τη φέρει στο στόμα του. Σε συνδυασμό, όμως, και με το κρασί που καταναλωνόταν σε μεγάλες ποσότητες, δεν ήταν σπάνιο φαινόμενο μία ασήμαντη διαμάχη στο τραπέζι να κατέληγε σε αιματηρό επεισόδιο. Στο βασιλικό παλάτι της Γαλλίας, ήταν ο καρδινάλιος Ρισελιέ ο πρώτος που γύρω στα 1630 προσπάθησε να επιβάλει τους καλούς τρόπους και την ασφάλεια και μέσα στα επόμενα χρόνια κατάφερε να πείσει τον Λουδοβίκο τον 14ο να απαγορεύσει τα αιχμηρά μαχαίρια, όχι μόνο από το  βασιλικό τραπέζι αλλά και από ολόκληρη τη Γαλλία. Έτσι καθιερώθηκαν τα μαχαίρια φαγητού με τη στρογγυλεμένη μύτη που γνωρίζουμε και σήμερα, σε συνδυασμό με τα πηρούνια που τότε άρχισαν να χρησιμοποιούνται για πρώτη φορά, ακυρώνοντας την ανάγκη για ένα λεπτό και μυτερό μαχαίρι που καρφώνει την τροφή.

Με σουγιάδες στο Βατερλώ

Παρατηρώντας τις φωτογραφίες από τον φόρτο των βρετανών στρατιωτών ανά τους αιώνες, παρατηρούμε αυτήν ακριβώς την εξέλιξη, με τα μαχαίρια να είναι μικρά και βολικά για την προετοιμασία και την κατανάλωση φαγητού, ενώ ενδιαφέρον είναι ότι για πρώτη φορά στον εξοπλισμό του στρατιώτη για τη μάχη του Βατερλώ (1815) παρατηρούμε έναν σουγιά με πτυσσόμενη λάμα, παράλληλα με ένα σετ μαχαιροπήρουνα για φαγητό. Αναζητώντας, λοιπόν, την εμφάνιση της πτυσσόμενης λάμας στην παγκόσμια ιστορία του μαχαιριού, βρίσκουμε την πρώτη αναφορά ανάμεσα στα 600 και στα 500 πρό Χριστού, από ένα εύρημα στην περιοχή Hallstatt της Αυστρίας, όπου εντοπίστηκε ο πρώτος πτυσσόμενος σουγιάς της ιστορίας, με μία μοναδική λάμα που δίπλωνε μέσα σε μία λαβή από κόκκαλο ζώου. Όμως, η αλήθεια είναι ότι οι σουγιάδες όπως τους γνωρίζουμε σήμερα άρχισαν να παράγονται μαζικά, όταν η εξέλιξη της μεταλλλουργίας έκανε την παραγωγή ατσαλιού πιό εύκολη και φθηνή, κάτι που (ειδικά για τους σουγιάδες και τα μαχαίρια) συνέβη κάπου ανάμεσα στο 1650 και στο 1700, με μεγάλη παραγωγή να συγκεντρώνεται στην περιοχή του Sheffield στην Αγγλία.

Την εποχή αυτή, ο απλός ξύλινος σουγιάς (αυθεντικό δείγμα του οποίου εντοπίσαμε σε ιδιωτική συλλογή και φωτογραφήσαμε δίπλα σε ένα σύγχρονο Spyderco Delica), έγινε αρκετά φθηνός ώστε να βρεθεί στα χέρια των ανθρώπων της υπαίθρου που τον χρησιμοποιούσαν για κάθε μορφή καθημερινής εργασίας στη γεωργία, την κτηνοτροφία και κάθε οικιακή χρήση. 

Από τον ελβετικό στρατό

Η συνέχεια έφερε πιο προσεγμένα σχέδια με περίτεχνες λαβές και καλύτερους μηχανισμούς, ενώ η επόμενη εξέλιξη έφερε και ένα ελατήριο στη ράχη της λαβής που συγκρατούσε τη λάμα στην ανοιχτή θέση (ο απλός ξύλινος σουγιάς στην πρώτη του εκδοχή χρησιμοποιούσε μόνο την τριβή με το ξύλο της λαβής για να κρατά τη λάμα ανοιχτή). Μιλώντας για στρατιωτικά μαχαίρια-εργαλεία, δεν μπορεί να μην φέρει κανείς στο μυαλό του τον πασίγνωστο σουγιά του ελβετικού στρατού, με τις πολλές λάμες με διαφορετικά εργαλεία. Στη σημερινή του μορφή, με τις γνωστές κόκκινες λαβές και το σήμα με τον ελβετικό στρατό, ο ελβετικός σουγιάς-πολυεργαλείο, αποτελεί σχεδιασμό και εξέλιξη που ξεκίνησε λίγο πριν τις αρχές του 20ού αιώνα και εξελίχθηκε μέσα στα τελευταία 100 χρόνια.

Όμως, για να αναζητήσουμε άλλο ένα “παράξενο” από την παγκόσμια ιστορία των μαχαιριών, θα αποκαλύψουμε εδώ για όσους δεν το γνωρίζουν, ότι την πατρότητα του σουγιά-πολυεργαλείου δεν έχουν οι Ελβετοί αλλά οι αρχαίοι Ρωμαίοι!

Πολυεργαλείο από ασήμι

Ένα εύρημα που εκτίθεται σήμερα στο μουσείο του βρετανικού πανεπιστημίου του Cambridge, χρονολογείται από το 200-300 π.Χ. και, σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, φαίνεται να κατασκευάστηκε κατόπιν παραγγελίας ως μοναδικό κομμάτι για κάποιον πλούσιο ταξιδιώτη της παντοδύναμης τότε Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Πρόκειται για ένα περίτεχνο πολυεργαλείο κατασκευασμένο από ασήμι, το οποίο περιλαμβάνει μαχαίρι, κουτάλι, πιρούνι, ακίδα, σπάτουλα και μία μικρή οδοντογλυφίδα. Η ακίδα πιθανολογείται ότι προοριζόταν για την κατανάλωση σαλιγκαριών, ενώ η σπάτουλα ενδεχομένως χρησίμευε για να βγάζει σάλτσα μέσα από μπουκάλια με στενό λαιμό.

Όπως και να έχει, πάντως, το εύρημα των αρχαιολόγων (από ανασκαφή στις ακτές της Μεσογείου) είναι σαφώς εντυπωσιακό, όχι μόνο για τα δεδομένα της εποχής του, αλλά ακόμα και για μεταγενέστερους χρόνους.